ЗӨВЛӨМЖ: Цутгамал ба төмөр бетон барилга, байгууламж барихад үүсэх зарим асуудал

МУ-ын зөвлөх инженер Б.Батцагаан зөвлөж байна:

Орчин үеийн нөхцөлд цутгамал бетон, төмөр бетон бүтээц бүхий барилга байгууламж барих болсон нь барилгын үйлдвэрлэлийн технологид эрдэм шинжилгээ, туршилт судалгааны ажлын нэг чухал чиглэл болсон байна. Барилгын материалын нэр төрөл, чанарын үзүүлэлт, ялангуяа барилга байгууламжийн эдэлгээний хугацаа, ашиглалтын зохистой байдал зэрэг олон хүчин зүйлээр тэргүүлэх байрыг бетон, төмөр бетон эзэлж байна. 

Иймээс барилга барихад нэн түрүүнд дараах хүчин зүйлийг урьдчилан тооцоолсон байх хэрэгтэй. 

● Даацын болон тусгай зориулалтын бетон ба төмөр бетон бүтээцийн бүрэлдэхүүн материалыг физик механик шинж чанар, хими-эрдэс найрлагаас хамааруулан сонгох;

● Бетон хольцын зохистой найрлагыг урьдчилан тогтоох; 

● Бетоныг цаг уурын нөхцөлөөс хамааруулан барилт хийх бэхжүүлэх орчныг тогтоох урьдчилан оновчтой нөхцөлийг бүрдүүлсэн байх;

● Норм норматив болон стандарт бусад холбогдох техникийн баримт бичгийг судалж мөрдөх;

● Бетон ба төмөр бетоны ажил гүйцэтгэх үеийн техникийн аюулгүйн шаардлагыг хангуулах, техник зохион байгуулалтын арга хэмжээг авсан байх ёстой.

Монгол орны болон гадаад орны барилгын үйлдвэрлэлийн туршлагаас харахад цутгамал бетон ба төмөр бетон ашигласнаар барилга угсралтын явцыг түргэсгэх, хөдөлмөрийн бүтээмж дээшлүүлэх, улмаар барилгын ашиглалтын нөхцөл сайжрах, мөн архитекторын давтагдашгүй шийдэл гаргах, өвөрмөц хэлбэртэй барилга байгууламж барих, гоо сайхны нарийн хэлбэр дүрс гаргах, угсармал бетон, төмөр бетон барилга сайн хөгжөөгүй бүс нутагт болон нарийн төвөгтэй геологийн тогтолцоо бүхий газар нутагт барилга байгууламж барих боломжийг бий болгоно. 

Цутгамал бетон ба төмөр бетон барилга нь барилгын ажлын үйлдвэрийн түвшинг өндөр хэмжээнд байлгах өндөр үнэтэй үйлдвэрийн бааз шаардагдахгүй. Цутгамал бетон ба төмөр бетон барилгын ажлыг зохион байгуулахад хөрөнгө оруулалтын хэмжээ металл бүтээц, цахилгаан энергийн эрчим хүчний зарцуулалтын 30-40% хүртэл бууруулдаг, мөн барилгын ашиглалтын чанар өсч, орон нутгийн эрдэс түүхий эдийг зохистой ашиглах, экологийн цэвэр орчин бүрдүүлэх бодит боломжийг олгодог.

Манай орон 1960-1970 онуудад барилгын угсармал бетон, төмөр бетон ашиглах үйл явц илүү нэмэгдсэн билээ. Тодорхой тохиолдлуудад цутгамал бетоныг угсармал бетоноор орлуулан ашиглах болсноор барилгын төсөвт өртөг нэмэгдэхэд хүргэж байсан байна. Өнөөг хүртэл барилгын үйлдвэржилт гэдэг ойлголтыг угсармал гэдэг ойлголтоор тодорхойлж ирсэн бөгөөд цутгамал бетон ба төмөр бетон барилга байгууламж барих үйлдвэрлэлийн аргуудыг боловсруулах, хэрэглэх асуудлыг хоёрдугаарт тавьж ирсэн. 

1960-аад оны үеэс угсармал барилгыг эрчимжүүлэн хөгжүүлэхэд үр дүнтэй байсан тул цутгамал барилгын хөгжилд бодит зарцуулалт тусгагдаагүй, бүрэн угсармал бетон ба төмөр бетон үйлдвэрлэлт угсрах ажилд чиглэгдэж байсан.

Манай орон зах зээлийн шинэ системд шилжих болсоноор 1990-ээд оны дунд үеэс цутгамал бетон ба төмөр бетоныг барилгын салбарт ашиглах болсоноор туршилт судалгаа, зураг төсөл зохиох болон зохион байгуулах тогтолцоо шинээр бий болсон. 

Орчин үед цутгамал барилгын техникийн түвшин өсөх чиг хандлагатай болж байгааг туршилт судалгааны лаборатори болон зураг төсөл, эрдэм шинжилгээний байгууллага болон төрийн байгууллагаас анхаарах болсон. Жишээлбэл: даацын бүтээцийн чанарын хяналт, бетон, төмөр бетоны үндсэн бүрэлдэхүүн материалыг баталгаажуулж байгаа юм. 

Гэвч одоог хүртэл цутгамал барилга барих ажлын техникийн болон эдийн засгийн ерөнхий түвшин өндөр бус байгаа нь нууц биш. Цутгамал бетон ба төмөр бетон барилгыг хагас дутуу бариад удаан хугацаагаар орхисоноос бетоны чанар буурах, өгөршил явагдах үзэгдэл нэлээдгүй байгаад анхаарал тавих шаардлагатай болж байна. 

Цутгамал барилгын өсөлтөд нөлөөлж буй өөр нэг шалтгаан нь технологийн шийдэл оновчтой бус техник тоног төхөөрөмж болон орчин үед цаг уурын нөлөөллөөс хамааруулан хасах температурт бетоныг бэхжүүлэх термос, цахилгаан, зохиомол дулаалгын арга ашиглах замаар бетоны хэвийн бэхжилтийг хангах, орчин үеийн дулаалгатай хэв хашмал ашиглах зэрэг шинэ дэвшилтэд арга технологи нутагшуулан хэрэглэх ажил дутагдалтай байна. Эдгээр техник технологи, зохион байгуулалт, эдийн засгийн болон бусад бүхий л асуудал өөр хоорондоо харилцан хамааралтай ба дотоод болон гадаад хүчин зүйл, нөөц бололцоогоор хангаж шийдвэрлэх шаардлагатай. 

Цутгамал бетон ба төмөр бетоныг барилга байгууламжийн даацын болон инженерийн хариуцлагатай бүтээцэд ашиглахад бетон хольцын найрлага, шинж чанар, үндсэн бүрэлдэхүүн, материалын зохистой харьцаа, химийн болон идэвхит эрдэс нэмэлтийн бетоны бат бэхэд нөлөөлөх хүчин зүйл зэрэг нэн чухал ач холбогдолтой.

Цутгамал бетон хольцыг бэлтгэхэд тухайн бүтээцийн төслөөр өгөгдсөн шаардлагын дагуу стандартын үзүүлэлтийг мөрдөх, тухайлбал В20 хүртэл ангийн бетонд хэрэглэх буталсан хайрга (75% хүртэл бутлагдсан байх), шаварлаг хэсэг агуулаагүй, тоосорхог бохир хольц 3%-аас  ихгүй агуулсан байх, харин өндөр маркийн В25-В30 түүнээс дээш ангийн бетонд гүний чулууны буталсан дүүргэгчтэй угаасан 0,5%-иас ихгүй тоосорхог, шаварлаг хольцтой байх шаардлагад нийцүүлэн бетон, төмөр бетон бүтээц гарган авч, арчилгааны горимыг нарийн баримтлах нь чухал юм. Манай барилгын салбарт, ялангуяа цутгамал бетоны технологид энэ талын горим баримтлах нь жигд бус, үндсэндээ орчин үеэс хоцорч байна. Тухайлбал зураг төслийн дагуу өндөр маркийн бетон хэрэглэхээр тусгахад түүнийг өөрийн оронд гарган авах боломж, эрдэс түүхий эдийн боломж байгаа эсэх, зарим тохиолдолд химийн уян налархайжуулах нэмэлтээр усны зарцуулалт багасгах замаар гарган авч буй боловч бетоны удаан хугацааны ашиглалтын явцад эдэлгээний хугацаа, хүйтэн тэсвэрлэлтийн бат бэхэд өндөр маркийн бетоноос үзүүлэх нөлөө сөрөг болох зарим судалгаа гадаадын хэвлэлд нийтлэгдэж энэ чиглэлийн судалгаа хийгдэх болсон байна. Иймээс бетон, төмөр бетон бүтээцэд химийн нэмэлтийн хэмжээ төрлөөс хамааруулан цементийн жингийн 0,1-2% хүртэл хязгаарлалттай байдаг. Бүтээцийн ашиглалтын нөхцөлөөс хамааруулан барьцалдагч материал, дүүргэгчийг сонгон ашиглах ёстой байна. Тухайлбал олон удаагийн давтамжтай ашиглалтын үйлчлэлд байдаг (замын, онгоцны нисэх буух талбай, усжуулалтын байгууламж, туннел, хиймэл байгууламж г.м) бүтээцүүдийг нам алюматлаг портландцемент, ширхэгжүүлсэн шаарган болон пуццолан портландцемент, өндөр бат бэхтэй гүний дайрган дүүргэгч, уян налархайжуулах (өндөр чанарын) химийн нэмэлт, зайлшгүй шаардлагатай нөхцөлд идэвхит эрдэс нэмэлт ашиглахгүйгээр техникийн шаардлага хангасан удаан эдэлгээтэй өндөр бат бэхтэй төмөр бетон гарган авах боломжгүй.

Манай оронд Орос улсад үйлдвэрлэсэн суперпластификатор С-3, С-10, СДБ нэмэлтийг ашиглаж байсан боловч сүүлийн жилүүд Солонгосын HPS, F-10, Хятадын С35-45, Германы гиперосилат зэрэг олон төрлийн нэмэлт ашиглаж байгаа боловч тэдгээрийн үзүүлэлтийг хянах, тохируулах ажилбар төдий оновчтой бус, нэмэлтийн тээвэрлэлт, хадгалалтыг технологийн горимын дагуу мөрдөж, ашиглалтын үеийн зохистой найрлагыг тогтоож баталгаажуулах ажилд ихээхэн  анхаарах  шаардлагатай юм. Манай орны нөхцөлд хүрэн нүүрснээс гарган авсан гуматын, спиртын үйлдвэрийн хаягдал шаар, савангийн хаягдал зэргийг ашиглаж химийн нэмэлт гарган авч үйлдвэрлэх, улмаар агаар оруулах, ус түлхэх зэрэг бусад төрлийн нэмэлт гарган авч ашиглах талаар дорвитой судалгаа шинжилгээ, туршилтийн үйлдвэрлэл явуулах боломжийг бүрдүүлэх нь чухал байна. 

Цутгамал бетоноор барилга байгууламжийн үндсэн бүтээцийг хийхэд ерөнхий технологийн гинжин хэлхээнд барилгын обьектод бетон хольц хүргэх болон цутгах ажиллагаанд механикжуулалт түгээмэл ашиглах нь чухал байр суурийг эзэлдэг. 

Цутгамал бетоныг өгөгдсөн хэлбэр хэмжээтэй хэвлэхэд бадьяа-кран,         дамжуулагч, хөөрөг шахуурга зэрэг олон төрлийн тоноглол хэрэгсэл ашиглаж байсан боловч хувиарлагч сумаар тоноглогдсон орчин үеийн хөдөлгөөнт хөөргөн бетоны төхөөрөмжөөр бетон хольцыг зөөвөрлөн цутгах ажилбар эрчимтэй хийгдэх болсоноор бетоны хамгийн их хөдөлмөр зарцуулалттай ажил (бетон хольц хүлээн авах, өгөх хувиарлах) цогц иж бүрэн механикжуулалтыг 6-10м3/ц болгож өгсөн. Өнөө үед Англи, Нидерланд, АНУ болон Герман улсуудад автомиксер зуурагчийн хүчин чадлыг 40-60м3 хүргэн ашиглаж байна. 

Цутгамал төмөр бетон барилгын ажлын үед үүсдэг нэг гол асуудал бол угсралт болон задаргааны өндөр хүчин чадалтай, олон дахин ашиглагдах чанар буюу эргэлттэй, олон төрлийн хэмжээ хийцлэлтэй, үр ашигтай хэв хашмалыг ашиглах явдал чухал юм. Манай оронд чийгэнд тэсвэртэй фанераар хийсэн том бамбайтай хэв хашмалыг бэлтгэж ашиглах нь эдийн засгийн хэмнэлт гарах боломжтой ба өвлийн улиралд манай цаг уурт зохицуулан бетондох ажил гүйцэтгэх боломжтой байх талтай юм. Учир нь цахилгаанаар халааж бетон бүтээцийг бэхжүүлэхэд илүү хялбар болохыг гадаад орны туршлага харуулсан байна. Гадаад орнуудад ийм хэв хашмал өргөн ашигласнаар хэвний эргэлт 50-250 удаа хүрсэн байна. Иймд  1-2 удаа эргэх давхарлах хэв хашмал хэрэглэхээс татгалзах цаг болсон байна. 

Цутгамал бетон, төмөр бетоны технологийг сайжруулахад шийдвэрлэх тулгамдсан асуудлууд:

1. Барилга угсралтын ажлын хэмжээ жил бүр нэмэгдэж байгаатай уялдуулан цаг уурын эрс тэс уур амьсгалтай манай орны нөхцөлд өвлийн болон хавар намрын сэрүүн нөхцөлд бетоны бэхжилтийн хэвийн нөхцлийг хангах, бетоны барилт хийх арчилгааны зохистой горим тогтоох  

2. Өвлийн улиралд дулаалах термосын, цахилгааны, зохиомол халаалтын аргуудыг сонгон барилгын практикт нэвтрүүлэн хэрэглэх 

3.  Цутгамал бетон, төмөр бетон бүтээцийн чанарыг тухайн ажлын явцад барилгын байгууллагын захиалагч, гүйцэтгэгч нар барилгын талбайд мэргэжлийн байгууллагатай хамтран хяналт хийх, баталгаажуулах ажил хангалтгүй байна. Барилга байгууламжийг барьж дууссаны дараа үндсэн бүтээцийн чанарын үнэлгээг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгүүлэх үзэгдэл оршиж байна. 

4. Барилгын талбайд бетон бэхжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлэх, арчилгааны горимыг инженер техникийн ажилтан нарт ойлгуулах талаар цогц сургалт явуулах ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай байна.

5. Барилгын зураг төслийг боловсруулж экспертиз дүгнэлт гаргахдаа тухайн бүтээцэд хэрэглэх өндөр маркийн бетоныг манай орны эрдэс түүхий эд хангах эсэхийг нарийн тооцох асуудал өнөөдөр орхигдсон хэвээр байна. Тухайлбал, тооцоонд М500 буюу В40 түүнээс дээш ангийн бетон ашиглахаар тусгахад түүнд тохирсон дүүргэгч материал манайд төдийлэн элбэг биш тархацтай байгаа юм. 

6. Өндөр маркийн бетонд хэрэглэх гүний чулуулаг 1200 мПа-с дээш бат бэхтэй байх шаардлага тавигдаж байхад тунамал чулуу болох 500 мПа бат бэхтэй дүүргэгч ашиглаж, химийн нэмэлтээр усны зарцуулалтыг багасгаж үйлдвэрлэсэн бетоны өгөгдсөн бат бэх нь тухайн тохиолдолд хангагдаж байгаа мэт боловч ашиглалтын явцад насжилт, эдэлгээний чанар огцом буурах болохыг одооноос анхаарч хяналт, экспертиз чанарт онцгой анхаарал хандуулах шаардлагатай болсон байна.